Αναστασία Δημητρακοπούλου-Διδάκτωρ Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ
Γεώργιος Τσουκαλάς- Διδάκτωρ Φιλοσοφίας ΕΚΠΑ
Εισαγωγή
Στην ανά χείρας μελέτη θα αναφερθούμε στις αντιλήψεις των αρχαίων Ελλήνων στοχαστών, αλλά και των συγχρόνων σχετικώς με το οικολογικό πρόβλημα. Η στάση του ανθρώπου έναντι της φύσεως απησχόλησε τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, δεδομένου ότι το περιβάλλον αποτελεί τον ζωτικό χώρο του ανθρώπου.
Η εξέλιξη της έρευνας και της επιστήμης οδήγησε στην αλματώδη ανάπτυξη της τεχνολογίας, την οποία ο άνθρωπος δεν χρησιμοποίησε μόνο για την βελτίωση των συνθηκών διαβιώσεώς του, αλλά και για την εκμετάλλευση των φυσικών πόρων του πλανήτου. Οι συνέπειες αυτής της πρακτικής είναι η οικολογική καταστροφή, που συντελείται σε πολλές περιοχές, η συστηματική εκμετάλλευση των πολιτικά αδύναμων χωρών, όμως, πλούσιων σε πλουτοπαραγωγικές πηγές, καθώς και η δημιουργία σύγχρονων, καταστροφικών οπλικών συστημάτων.
Οι σημερινοί πολίτες και οι ηγεσίες αυτών, ανεξαρτήτως πολιτικής ιδεολογίας, αδιαφορούν για την οικολογική καταστροφή και ενδιαφέρονται μόνο για την συσσώρευση των υλικών αγαθών. Οι άνθρωποι κατακλύστηκαν από τις επιθυμίες, την απληστία για τον πλούτο και την κυριαρχία, επιδεικνύοντας την δύναμή τους όχι μόνο προς τους άλλους, αλλά και προς την φύση. Το οικολογικό ζήτημα συνδέεται αναπόσπαστα με το πολιτικό, κοινωνικό και οικονομικό πρόβλημα και αφορά άμεσα την κοινωνία και τους πολίτες. Η στάση της κοινωνίας έναντι αυτού αποκαλύπτει την ηθική υπόσταση και τις αξίες, που την συνέχουν. Η αδιαφορία για ένα τόσο σοβαρό θέμα, το οποίο επηρεάζει δυσχερώς και τις επόμενες γενιές, εφόσον παραμένει άλυτο, καταδεικνύει κατά τον εναργέστερο τρόπο την ηθική παρακμή της συγκεκριμένης πολιτείας και των θεσμών αυτής.
Οι απόψεις του Πλάτωνος και του Αριστοτέλους για το οικολογικό ζήτημα
Στην αρχαία ελληνική διανόηση η σχέση του ανθρώπου με την φύση είναι οικεία, πράγμα που καθίσταται εμφανές από τον κάτωθι Ορφικό ύμνο:
«Ὦ Φύσι, παμμήτειρα θεά,
πολυμήχανε μῆτερ, οὐρανία, πρέσβειρα.
Ὦ Φύσι, ὦ φύσι
Εἰρήνην, ὑγίειαν ἄγειν,
αὔξησιν ἁπάντων».
Και ο Θεόφραστος τονίζει την στενή σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, καλώντας τους να δεχτούν τα όντα της φύσεως ως κοινωνία συγγενική και να συμπεριφέρονται με τρόπους που να είναι οικείοι προς τα ζώα και τα φυτά, καθώς και με την αληθινή φύση του ανθρώπου[1].
Ουσιαστικώς η σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον, κατά τους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους, είναι ζήτημα παιδευτικό, ηθικό και πολιτικό. Επομένως, εάν απευθύναμε μία ερώτηση αναφορικώς με την στάση των πολιτών προς το περιβάλλον στους αρχαίους Έλληνες φιλοσόφους και συγκεκριμένα στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη θα ήταν μία πολιτική ερώτηση. Οι δύο φιλόσοφοι θέτουν ως σκοπό της πόλεως την εξασφάλιση της αυτάρκειας, η οποία είναι αναγκαία για την επιβίωση και την επίτευξη του απώτερου σκοπού της, την ευδαιμονία: «πόλις δὲ ἡ γενῶν καὶ κωμῶν κοινωνία ζωῆς τελείας καὶ αὐτάρκους[2]». Η θεωρία των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων εστιάζει στον τρόπο διαρθρώσεως των σχέσεων μεταξύ των πολιτών και την στάση έναντι της οικονομίας, δεδομένου ότι η επικράτηση των πολιτικών ιδεολογιών εκφράζει τα διάφορα οικονομικά συστήματα[3].
Η συσσώρευση του πλούτου δεν συνάδει προς τους σκοπούς της εναρέτου πόλεως και απομακρύνει τον πολίτη από την επίτευξη του ευδαίμονος βίου. Οι έντονες επιθυμίες κατευθύνουν τους πολίτες στην χρησιμοποίηση οποιουδήποτε μέσου για την ικανοποίησή τους και την εξοικονόμηση υλικών απολαβών. Ο άνθρωπος, ο οποίος καταλαμβάνεται από την σφοδρή επιθυμία για το κέρδος δεν αναλογίζεται τις συνέπειες των πράξεών του, αλλά μόνον τον επιδιωκόμενο στόχο του. Χρησιμοποιεί ακόμη και το επάγγελμά του, όπως η ιατρική ή η στρατηγική, δηλαδή ευαίσθητοι τομείς της ανθρώπινης ζωής προς ίδιον όφελος. Η υπερβολή των επιθυμιών και η απαίτηση της εκπληρώσεώς τους έχει ως συνέπεια την εκμετάλλευση των ανθρώπων μέσα από δραστηριότητες, οι οποίες αφορούν την υγεία των πολιτών ή την ασφάλεια της πόλεως για την ικανοποίηση της ματαιοδοξίας και της φιλοχρηματίας[4].
Η σημασία του Φυσικού Περιβάλλοντος στην Αρχαία Φιλοσοφία
[Προηγούμενη δημοσίευση: http://www.pemptousia.gr/?p=172602]
Τέτοιου είδους συμπεριφορά, ίσως, να θεωρηθεί ως αδίστακτη, όμως, δύναται να καταστεί κατανοητή, όχι βεβαίως αποδεκτή, εάν αναλογιστούμε ότι η επιθυμία είναι τέτοιας εντάσεως, ώστε η ικανοποίησή της καθίσταται σκοπός του βίου του[5]. Η ασίγαστη βούληση για την συσσώρευση του πλούτου λαμβάνει και έναν χρήσιμο συμπαραστάτη, την νομοθεσία, η οποία διαφυλάττει την συνεργασία με την πολιτική. Η διάκριση της πολιτικής με την ηθική επιφέρει την αμοιβαία βοήθεια μεταξύ του πλούτου και της ισχύος συμβάλλοντας στην διαμόρφωση των πολιτειακών συστημάτων, τα οποία προσιδιάζουν, όπως χαρακτηριστικώς ονομάστηκαν από τον Αριστοτέλη, στα παρεκβατικά πολιτεύματα. Ο Πλάτων θέτει ως πρότυπο στην Πολιτεία την Ιδέα του Αγαθού· ο πολίτης οφείλει να ενεργεί τείνοντας προς αυτό, ούτως ώστε να το προσεγγίσει όσο αυτό είναι εφικτό[6].
Στις πόλεις, όπου κυριαρχούν τα ιδιοτελή συμφέροντα, οι πολίτες παρεκκλίνουν από τον δρόμο του Αγαθού και αδιαφορούν για την προστασία του περιβάλλοντος[7]. Μία τέτοια πόλη αδυνατεί να ανταποκριθεί αποτελεσματικώς στις δυσκολίες, που θα ανακύψουν στον ιστορικό βίο της, δεδομένου ότι οι πολίτες ενεργούν συμφώνως προς τις αρχές, που έχουν λάβει[8].
Ο Πλάτων θεωρεί ότι είναι ντροπή και ηθικός ξεπεσμός για μία πολιτεία να λαμβάνει ή να μεταβάλει τους νόμους, κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να εξυπηρετούνται τα συμφέροντα των ισχυρών και των πλουσίων εις βάρος του περιβάλλοντος, αλλά και άλλων θεμάτων, που αφορούν μία κοινωνία. Εκτός των άλλων, ο ίδιος ο κατηγορούμενος επαίρεται ότι είναι επιδέξιος, διότι κατορθώνει να διαφεύγει από την τιμωρία του νόμου[9]. Τέτοιου είδους συμπεριφορές καταδεικνύουν την συνενοχή των πολιτικών και των οικονομικά ισχυρών πολιτών, καθιστώντας εμφανή την αγαστή συνεργασία τους.
Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η φύση επιδρά στην διαμόρφωση του ήθους και του χαρακτήρος των ανθρώπων. Συγκεκριμένα, στην Πολιτεία προσομοιάζει τις καλές συναναστροφές προς τους υγιεινούς τόπους και τις ορθές διδαχές πρός την αύρα της πολιτείας, βοηθώντας τους νέους να αναπτύξουν ορθώς τον χαρακτήρα τους. Το φυσικό περιβάλλον εντός του οποίου κάποιος γεννιέται και μεγαλώνει, καθορίζει εν μέρει τις βασικές ιδιότητες του ήθους των ανθρώπων. Ο Πλάτων διαπιστώνει ότι ορισμένα χαρακτηριστικά είναι κοινά ή απαντώνται περισσότερο σε ανθρώπους, που ζούν στον ίδιο τόπο. Για παράδειγμα, η φιλομάθεια είναι χαρακτηριστικό των ανθρώπων, που ζούν στον ελλαδικό χώρο, ενώ η φιλοχρηματία των Φοινίκων και των Αιγυπτίων[10]. Υπογραμμίζει ότι ο νομοθέτης οφείλει να λαμβάνει υπόψη τα χαρακτηριστικά κάθε τόπου προτού θεσπίσει τους νόμους, διότι, όπως ισχυρίζεται, οι άνεμοι, το ύδωρ και η τροφή, που παράγονται στις διάφορες περιοχές ευθύνονται για το χαρακτήρα των ανθρώπων, εάν δηλαδή είναι παράξενοι ή προσηνείς[11]. Επιπροσθέτως, η ευκρασία ευνοεί την δημιουργία σωφρόνων πολιτών. Παρ’ όλη την αλληλεξάρτηση του ανθρώπου με το περιβάλλον του, εξαιτίας της αφροσύνης του δύναται να το καταστρέψει, προκαλώντας όχι μόνο περιβαλλοντική υποβάθμιση, αλλά και οικονομική δυσπραγία, δεδομένου ότι δεν πραγματοποιούνται πολλές δραστηριότητες, όπως η μελισσοκομία[12].
Ο Αριστοτέλης τονίζει ιδιαιτέρως την σημασία, που έχουν τα στοιχεία του περιβάλλοντος και ορισμένοι φυσικοί πόροι για την υγεία και την ευζωία της πόλεως και των πολιτών, όπως ο αέρας και το καθαρό νερό συνεισφέροντας στην υγεία των πολιτών, η οποία αποτελεί την προϋπόθεση της ευδαιμονίας[13]. Η προσέγγιση του Σταγιρίτου προς το περιβάλλον είναι ανθρωποκεντρική· κατ’ αυτόν, η φύση δεν δημιούργησε τίποτε μάταια, αλλά τα ζώα και τα φυτά δημιουργήθηκαν προς χάριν του ανθρώπου. Αντιλαμβανόμαστε ότι ως απώτερος σκοπός καθίσταται η ευδαιμονία του ανθρώπου, ενώ τα υπόλοιπα είναι τα μέσα, που κατευθύνουν προς την εκπλήρωση αυτού του σκοπού. Ο φιλόσοφος αποδέχεται ως γενική αντίληψη την ιεράρχηση των όντων, όμως, δεν σημαίνει ότι θεωρεί τις ομάδες των ζώων ή των φυτών ως υποδεέστερες, αλλά αποδέχεται ότι κάθετί φυσικό έχει την χάρη του και ζώντας ο άνθρωπος μαζί τους δύναται να αντλήσει πληροφορίες[14]. Η φύση παρέχει τα αναγκαία για την τροφή του ανθρώπου δίχως αυτό να σημαίνει ότι σε αυτήν ακριβώς την παράμετρο εξαντλείται ο σκοπός της δημιουργίας τους[15].
Τέτοιου είδους συμπεριφορά, ίσως, να θεωρηθεί ως αδίστακτη, όμως, δύναται να καταστεί κατανοητή, όχι βεβαίως αποδεκτή, εάν αναλογιστούμε ότι η επιθυμία είναι τέτοιας εντάσεως, ώστε η ικανοποίησή της καθίσταται σκοπός του βίου του[5]. Η ασίγαστη βούληση για την συσσώρευση του πλούτου λαμβάνει και έναν χρήσιμο συμπαραστάτη, την νομοθεσία, η οποία διαφυλάττει την συνεργασία με την πολιτική. Η διάκριση της πολιτικής με την ηθική επιφέρει την αμοιβαία βοήθεια μεταξύ του πλούτου και της ισχύος συμβάλλοντας στην διαμόρφωση των πολιτειακών συστημάτων, τα οποία προσιδιάζουν, όπως χαρακτηριστικώς ονομάστηκαν από τον Αριστοτέλη, στα παρεκβατικά πολιτεύματα. Ο Πλάτων θέτει ως πρότυπο στην Πολιτεία την Ιδέα του Αγαθού· ο πολίτης οφείλει να ενεργεί τείνοντας προς αυτό, ούτως ώστε να το προσεγγίσει όσο αυτό είναι εφικτό[6].
Στις πόλεις, όπου κυριαρχούν τα ιδιοτελή συμφέροντα, οι πολίτες παρεκκλίνουν από τον δρόμο του Αγαθού και αδιαφορούν για την προστασία του περιβάλλοντος[7]. Μία τέτοια πόλη αδυνατεί να ανταποκριθεί αποτελεσματικώς στις δυσκολίες, που θα ανακύψουν στον ιστορικό βίο της, δεδομένου ότι οι πολίτες ενεργούν συμφώνως προς τις αρχές, που έχουν λάβει[8].
Ο Πλάτων θεωρεί ότι είναι ντροπή και ηθικός ξεπεσμός για μία πολιτεία να λαμβάνει ή να μεταβάλει τους νόμους, κατά τέτοιον τρόπο, ώστε να εξυπηρετούνται τα συμφέροντα των ισχυρών και των πλουσίων εις βάρος του περιβάλλοντος, αλλά και άλλων θεμάτων, που αφορούν μία κοινωνία. Εκτός των άλλων, ο ίδιος ο κατηγορούμενος επαίρεται ότι είναι επιδέξιος, διότι κατορθώνει να διαφεύγει από την τιμωρία του νόμου[9]. Τέτοιου είδους συμπεριφορές καταδεικνύουν την συνενοχή των πολιτικών και των οικονομικά ισχυρών πολιτών, καθιστώντας εμφανή την αγαστή συνεργασία τους.
Ο φιλόσοφος υποστηρίζει ότι η φύση επιδρά στην διαμόρφωση του ήθους και του χαρακτήρος των ανθρώπων. Συγκεκριμένα, στην Πολιτεία προσομοιάζει τις καλές συναναστροφές προς τους υγιεινούς τόπους και τις ορθές διδαχές πρός την αύρα της πολιτείας, βοηθώντας τους νέους να αναπτύξουν ορθώς τον χαρακτήρα τους. Το φυσικό περιβάλλον εντός του οποίου κάποιος γεννιέται και μεγαλώνει, καθορίζει εν μέρει τις βασικές ιδιότητες του ήθους των ανθρώπων. Ο Πλάτων διαπιστώνει ότι ορισμένα χαρακτηριστικά είναι κοινά ή απαντώνται περισσότερο σε ανθρώπους, που ζούν στον ίδιο τόπο. Για παράδειγμα, η φιλομάθεια είναι χαρακτηριστικό των ανθρώπων, που ζούν στον ελλαδικό χώρο, ενώ η φιλοχρηματία των Φοινίκων και των Αιγυπτίων[10]. Υπογραμμίζει ότι ο νομοθέτης οφείλει να λαμβάνει υπόψη τα χαρακτηριστικά κάθε τόπου προτού θεσπίσει τους νόμους, διότι, όπως ισχυρίζεται, οι άνεμοι, το ύδωρ και η τροφή, που παράγονται στις διάφορες περιοχές ευθύνονται για το χαρακτήρα των ανθρώπων, εάν δηλαδή είναι παράξενοι ή προσηνείς[11]. Επιπροσθέτως, η ευκρασία ευνοεί την δημιουργία σωφρόνων πολιτών. Παρ’ όλη την αλληλεξάρτηση του ανθρώπου με το περιβάλλον του, εξαιτίας της αφροσύνης του δύναται να το καταστρέψει, προκαλώντας όχι μόνο περιβαλλοντική υποβάθμιση, αλλά και οικονομική δυσπραγία, δεδομένου ότι δεν πραγματοποιούνται πολλές δραστηριότητες, όπως η μελισσοκομία[12].
Ο Αριστοτέλης τονίζει ιδιαιτέρως την σημασία, που έχουν τα στοιχεία του περιβάλλοντος και ορισμένοι φυσικοί πόροι για την υγεία και την ευζωία της πόλεως και των πολιτών, όπως ο αέρας και το καθαρό νερό συνεισφέροντας στην υγεία των πολιτών, η οποία αποτελεί την προϋπόθεση της ευδαιμονίας[13]. Η προσέγγιση του Σταγιρίτου προς το περιβάλλον είναι ανθρωποκεντρική· κατ’ αυτόν, η φύση δεν δημιούργησε τίποτε μάταια, αλλά τα ζώα και τα φυτά δημιουργήθηκαν προς χάριν του ανθρώπου. Αντιλαμβανόμαστε ότι ως απώτερος σκοπός καθίσταται η ευδαιμονία του ανθρώπου, ενώ τα υπόλοιπα είναι τα μέσα, που κατευθύνουν προς την εκπλήρωση αυτού του σκοπού. Ο φιλόσοφος αποδέχεται ως γενική αντίληψη την ιεράρχηση των όντων, όμως, δεν σημαίνει ότι θεωρεί τις ομάδες των ζώων ή των φυτών ως υποδεέστερες, αλλά αποδέχεται ότι κάθετί φυσικό έχει την χάρη του και ζώντας ο άνθρωπος μαζί τους δύναται να αντλήσει πληροφορίες[14]. Η φύση παρέχει τα αναγκαία για την τροφή του ανθρώπου δίχως αυτό να σημαίνει ότι σε αυτήν ακριβώς την παράμετρο εξαντλείται ο σκοπός της δημιουργίας τους[15].
[Συνεχίζεται]
[1] Μπαρτζελιώτης Λ., (2009), «Οικολογική Κρίση και Παιδεία», στον τόμ. Οικολογική Κρίση και Παιδεία, Πύργος, σσ. 19-34, σ. 22.
[2] Ἀριστοτέλους, Πολιτικὰ, Γ 9, 1280 b 40- 1281 a 1.
[3] Αναφορά στο θέμα γίνεται από τον Boger G., (1999), «Aristotle on the Intention and Extension of Person and the Focal Concern of Environmental Philosophy», στον τόμο Philosophy and Ecology, επιμ. Κ. Βουδούρης-Κ. Καλιμτζής, Εκδ. Ιωνία, σσ. 32-58, σ. 53.
[4] Ἀριστοτέλους, Πολιτικὰ, Α 9, 1258 a 4-14.
[5] Ἀριστοτέλους, Πολιτικὰ, Β 7, 1267 b 3-4.
[6] Πλάτωνος, Πολιτεία, 508 d-509 b.
[7] Πλάτωνος, Πολιτεία, 557 a-562 d.
[8] Πλάτωνος, Τίμαιος, 19 c 2-8.
[9] Πλάτωνος, Πολιτεία, 405 b-c.
[10] Πλάτωνος, Πολιτεία, 401 c, 435 e. Χρόνης Ν., (2002), «Άνθρωπος και Φύση», Πλάτων, τόμ. β, επιμ. Γ. Αραμπατζής, εκδ. Παπαδήμας, Αθήνα, σσ. 691-710, σσ. 707-708,.
[11] Πλάτωνος, Νόμοι, 747 c-d.
[12] Πλάτωνος, Τίμαιος, 24 c 4-7, Κριτίας, 111 a-d.
[13] Ἀριστοτέλους, Πολιτικὰ, Η 10, 1330 a 36-b 18.
[14] Ἀριστοτέλους, Περὶ Ζῴων Μορίων, Α V, 644 b 23-645 a 31. Περὶ Ζῴων Γενέσεως, 731 b 28- 732 a 2.
[15] Ἀριστοτέλους, Πολιτικὰ, 1256 a 40- 1256 b 22.
ΠΗΓΗ: http://www.pemptousia.gr
Ανάρτηση από:geromorias.blogspot.com
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου
Σημείωση: Μόνο ένα μέλος αυτού του ιστολογίου μπορεί να αναρτήσει σχόλιο.